W Gagauzji nie ma zbyt wielu obiektów pokrytych patyną czasu, które by sprzyjały atrakcyjności turystycznej tego regionu Mołdawii. Niewiele znajdziemy tu zabytków gagauskiej kultury materialnej o szczególnym, historycznym znaczeniu, czy po prostu śladów historycznych związanych z przeszłością turecką, rosyjską i rumuńską tego zakątka.

Do takich zabytków z pewnością należą gagauskie, datowane na przełom XVIII i XIX wieku, cmentarze, które podczas podróży po tej części Mołdawii łatwo przeoczyć. Przeważnie leżą one na skraju wsi i nie prowadzą do nich żadne oznaczenia. Już na wstępie poczynić musimy ważną uwagę: pisząc „gagauskie” mamy na myśli bardziej fakt, że cmentarze te znajdują się na terenach Gagauzji, niż to, że stanowią one przykład wyłącznie kulturowego dziedzictwa Gagauzów. Sprawa etnicznej i historycznej identyfikacji tych cmentarzy pozostaje wciąż otwarta, choć jak zdążyliśmy się zorientować, temat ten niezbyt pociąga mołdawskich badaczy: archeologów, historyków czy etnografów.

Z nieznanych nam powodów o nekropoliach tych nie wspominają poświęcone Gagauzji albumy fotograficzne oraz, podkreślmy dość liczne, publikacje poświęcone kulturze materialnej i duchowej Gagauzów. Także w dokumentujących historię i kulturę Gagauzów muzeach (w Komracie i Bieszalmie) w zasadzie nie znajdziemy na ich temat żadnych informacji. Skromna ekspozycja komrackiego muzeum poświęcona „Obyczajom, obrządkom i wierzeniom związanym ze śmiercią i pogrzebami” przynosi zaledwie kilka wiadomości, przy czym nie mają one nic wspólnego z interesującymi nas cmentarzami. Ze zdumieniem i niedowierzaniem musieliśmy skonstatować fakt, że również Wojciech Śmieja, wytrawny tropiciel mołdawskich miejsc godnych odwiedzenia oraz wszelkich cennych, z historycznego punktu widzenia, mołdawskich zabytków, całkowitym milczeniem pomija gagauskie cmentarze. Tenże autor, którego mieliśmy już okazję wielokrotnie cytować, w swojej książce „Mołdawia. Przewodnik turystyczny” pisze: „(…) południe Mołdawii to najbardziej tajemnicza część kraju. Tu znajduje się Autonomiczny Region Gagauzji, a jego mieszkańcy, Gagauzi – nieliczna grupa ludności turkojęzycznej – pielęgnują własną niepowtarzalną kulturę, własne obyczaje i ciekawą historię”. Potwierdzeniem opinii, że południe Mołdawii to najbardziej tajemnicza część kraju mogą być gagauskie nekropolie: tajemnicze i zdecydowanie niepowtarzalne. I z pewnością kryjące w sobie ciekawe historie.

Nie wiemy, ile dokładnie zachowało się najstarszych, zabytkowych gagauskich cmentarzy. Nie wiemy również, czy cmentarze te mają oficjalny status zabytków i czy jako takie figurują w jakimś państwowym rejestrze miejsc podlegających szczególnej ochronie. Nam udało się odwiedzić 4 takie nekropolie, z których tylko w jednej, na cmentarzu we wsi Dżołtaj, znaleźliśmy przeznaczone dla zwiedzających, niestety dość lapidarne,informacje. Na dużej tablicy, umieszczonej na nowym ogrodzeniu cmentarza, możemy przeczytać: „Pierwsze świadectwa o wsi Dżołtaj pojawiły się w 1806 roku. Jednakże na tym cmentarzu znajdują się mogiły dużo wcześniejsze, datowane na 1706 rok. Cmentarz jest obiektem historycznego i kulturowego dziedzictwa wsi Dżołtaj oraz początków jego historii. Kochamy naszą wieś i chronimy historię przodków!!!”.

To trochę za mało, jak na niezwykły, historyczny obiekt, z którym mamy do czynienia. Na usta cisną się pytania: Czyje prochy, przedstawicieli jakich grup narodowych i etnicznych, spoczywają na tym i innych cmentarzach? Na czym polegała specyfika tradycji funeralnych, których materialną pozostałością są wiekowe, noszące ślady niszczącego działania czasu nagrobki? (Z pozyskanych informacji wiemy, że zwyczaj stawiania nagrobków w podobnej bądź takiej samej manierze stylistycznej, jak ta, która cechuje niektóre spotykane w Gagauzji mogiły, był typowy dla Kozaczczyzny, której wpływy sięgały terenów dzisiejszej południowej Mołdawii.). Z jakiego materiału zostały wykonane nagrobki i jak ten materiał pozyskiwano? Jakiego rodzaju ornamenty (a jest ich naprawdę dużo) spotkać możemy na nagrobkach i jak należy odczytywać ich symbolikę? W jakim języku lub językach (napisy na nagrobkach spisane są cyrylicą) były sporządzane inskrypcje i co w związku z tym można powiedzieć o stopniu znajomości pisma wśród pochowanych osadników i ich potomków? O jakiego rodzaju epigrafice cmentarnej możemy tu mówić i czy ktoś badał teksty epigraficzne gagauskich cmentarzy? Czy gagauskie cmentarze wykazują jakieś podobieństwo z analogicznymi nekropoliami znajdującymi się w Bułgarii, Rumunii czy na Ukrainie? Wreszcie: kiedy, w przybliżeniu, miały miejsce ostatnie pochówki?

Gagauskie cmentarze to kamienne, wykonane według różnych tradycji stylistycznych nagrobki. Niestety, nie wiemy, kiedy dokładnie przyjął się wśród mieszkańców południowej Mołdawii zwyczaj stawiania kamiennych grobów (przeważnie krzyży), ale z pewnością miało to miejsce już w I połowie XIX wieku: najstarszy, odnaleziony przez nas nagrobek pochodzi z 1843 roku. Choć groby są już najczęściej mocno podniszczone, w oczy rzucają się ornamenty (przeważnie w postaci różnorodnych stylistycznie krzyży) oraz inskrypcje o zróżnicowanych i często już zatartych literach. Wśród cmentarnych krucyfiksów, które pojawiają się na nagrobkach w postaci ornamentów, na szczególną uwagę zasługują równoramienne krzyże wpisane w okrąg, które należy identyfikować z tak zwanym krzyżem słonecznym. Podobne krzyże można spotkać na starych cmentarzach w Bułgarii i na Ukrainie. Jak już wspomnieliśmy, wśród ornamentów nie ma stylistycznej jedności: obok krzyży słonecznych spotykamy na grobach także krzyże greckie (czasem kilka na jednym grobie), prawosławne (bardzo rzadko), krzyże kształtem zbliżone do krucyfiksów maltańskich, a nawet celtyckich oraz inne, dla których trudno nam znaleźć jakieś precyzyjniejsze określenie. Inną grupę ornamentów, równie ciekawą i intrygującą, stanowią ozdoby nie związane z motywem krzyża. Pojawiają się one wraz z krzyżami przeważnie na najstarszych mogiłach. Napisy wykonane na grobach również robią duże wrażenie. Niektóre inskrypcje, z powodu zdekomponowania elementów nagrobnych, zachowały się w stanie szczątkowym, bądź uległy poważnemu zatarciu i dlatego ich pełne odczytanie nie jest możliwe. Czasem są to lakoniczne informacje zawierające jedynie imię zmarłego wraz z datą śmierci albo samo imię (np. „NIKOŁA 1876”, „Sofija”), czasem dłuższe, niestety trudne do odczytania, teksty bądź typowe dla epigrafiki prawosławnej zwroty: „Sługa Boży + imię

i nazwisko zmarłego”, „Tutaj spoczywa Sługa Boży…”. Na wielu krzyżach widnieje, zapisany cyrylicą, napis, będący odpowiednikiem łacińskiego akronimu INRI.

Dziwna melancholia cechuje stare gagauskie cmentarze. Niektóre groby zapadły się już głęboko w ziemię, inne trudno dostrzec pośród wysokiej, niekoszonej trawy. Oglądając zmurszałe, być może liczące już sobie nawet dwieście lat nagrobki, instynktownie wyczuwamy obecność drzemiącej w nich jakiejś intrygującej tajemnicy. Jest ona zaklęta w kamiennych płytach, krzyżach, ornamentach i inskrypcjach. To tajemnica, która wciąż czeka na swojego Champollion’a.

JĘZYK